Zlodowacenia w Polsce

Pod koniec neogenu nastąpiły gwałtowne zmiany klimatyczne o zasięgu globalnym. Na Półwyspie Skandynawskim utworzył się lądolód, który zaczął się stopniowo rozprzestrzeniać w kierunku południowym i południowo-zachodnim. Jego zasięg zmieniał się w zależności od warunków klimatycznych. Podczas ochłodzenia - glacjału powiększał swój obszar. W okresie ocieplenia - interglacjału zasięg lądolodu zmniejszał się.

Zlodowacenia i ich zasięgi

• Zlodowacenie podlaskie (Narwi) najstarsze, o stosunkowo niewielkim zasięgu. Objęło ono: NE Polskę, NE część Pojezierza Wielkopolskiego, Nizinę Mazowiecką i Polesie Lubelskie. Trwało około 1200 - 950 tys. lat temu.
• Zlodowacenie południowopolskie (krakowskie, Sanu) miało największy zasięg i obejmowało prawie cały obszar Polski, z wyjątkiem Sudetów i Karpat, w których tworzyły się lodowce górskie. Trwało około 730 - 430 tys. lat temu.
• Zlodowacenie środkowopolskie (Odry) dotarło do N krawędzi wyżyn i Przedgórza Sudeckiego. Trwało około 300 -170 tys. lat temu.
• Zlodowacenie północnopolskie (Bałtyckie, Wisły) obejmowało obszar północnej Polski. W Tatrach i Karkonoszach występowały lodowce górskie. Trwało około 115 - 12 tys. lat temu

Charakterystyczne formy rzeźby polodowcowej.

W wyniku akumulacyjnej i erozyjnej działalności lądolodu oraz wód pochodzących z jego topnienia powstały różnorodne formy rzeźby terenu.

Wzgórza Szymbarskie

 Moreny czołowe kształtowały się w miejscach dłuższego postoju lądolodu jako rezultat nanoszenia materiału skalnego przed jego czoło w wyniku wytapiania.Miały kształt wzgórz, grzęd, wałów ciągnących się równolegle do czoła lądolodu. Na Niżu Polskim tworzą najwyższe wzniesienia : Wieżyca (329 m n.p.m.); Dylewska Góra (312 m n.p.m.), Szeskie Wzgórza (309 m n.p.m.).

Moreny denne powstały z materiału skalnego pochodzącego z niszczenia podłoża i materiału wytopionego z lądolodu, transportowanego w jego dolnej części. Po stopieniu odsłaniają się w postaci lekko falistych równin z  niewielkimi wyniesienia.  Znajdują się na północ wałów moren czołowych.

Trygław

Eratyki (głazy narzutowe) przeniesione z odległych terenów bloki skalne różnej wielkości.

jezioro wytopiskowe

 Wytopisko - zagłębienie utworzone po wytopieniu się bryły lodu tkwiącego w osadach polodowcowych.
Oczko - małe przeważnie okrągłe jezioro, powstałe w zagłębieniach po wytopieniu się brył martwego lodu.

Jeziora morenowe powstawały w zagłębieniach moreny dennej. Mają urozmaiconą linię brzegową i niewielką głębokość: np. Śniardwy, Mamry.

Jezioro Raduńskie

Rynny -  podłużne formy powierzchniowe, powstające pod powierzchnią lądolodu na skutek erozyjnej działalności wód płynących szczelinami. Są to prostolinijne lub lekko kręte zagłębienia dość wąskie i długie o stromych wysokich krawędziach. Jeziorami rynnowymi są m.in.: Gopło, Jezioro Drawskie, Jezioro Raduńskie.

kem

Kemy- pagórki o okrągłym lub podłużnym kształcie i stromych stokach. Powstały one pod bryłami martwego lodu albo pomiędzy nimi w następstwie akumulacyjnej działalności wód polodowcowych.

oz

Ozy - kręte wały o stromych stokach, niekiedy długie na kilka km. Wytworzyły się jako rezultat akumulacyjnej działalności wód, spływających krawędziami, tunelami i szczelinami lądolodu.
Drumliny  - niskie, owalne wzgórza o podłużnym, asymetrycznym profilu- jeden stok bardziej stromy.

drumliny

Sandr - rozległy, bardzo płaski stożek napływowy, zbudowany z materiałów osadzonych i wypłukanych przez wody pochodzące z topnienia lądolodu. Powstaje podczas cofania się lub postoju lądolodu na jego przedpolu.
Pradolina - szerokie obniżenie o płaskim dnie. Powstała w czasie postoju lądolodu na jego przedpolu w wyniku działalności wód polodowcowych i wód rzecznych płynących z południa.

 Formy terenu powstające na przedpolu lądolodu

Obszar leżący na przedpolu lądolodu charakteryzował się nieco łagodniejszym klimatem. Dominującymi tu procesami były: wietrzenie mrozowe, powstawanie wieloletniej zmarzliny i lodu gruntowego, procesy stokowe, działalność wiatru, wód roztopowych i śniegu. Procesy te powodowały niszczenie i złagodzenie wcześniej powstałych form polodowcowych. Powstały wówczas: wydmy śródlądowe, pokrywy lessowe i gołoborza.
Wydmy śródlądowe - powstały w wyniku akumulacyjnej działalności wiatru. Można je spotkać  m.in. na obszarze Kotliny Sandomierskiej, Puszczy Kampinoskiej.
Pokrywy lessowe. Less jest skałą osadową składającą się głównie z pyłu kwarcowego. Wiatr wiejący od lądolodu wywiewał z moren czołowych drobny pył, osadzając go w innym miejscu w formie lessu. ( Wyżyna Lubelska, Wyżyna Sandomierska, Roztocze, Niecka Nidziańska)
Gołoborza - powstawały w górach. Wietrzenie mrozowe powodowało niszczenie litych skał na ostrokrawędziste bloki. Część bloków skalnych pod wpływem grawitacji osypywała w dół stoku, tworząc rumowisko.

Utwory (osady) lodowcowe

Do osadów lodowcowych zaliczamy: gliny zwałowe i osady wodnolodowcowe: iły, mułki, piaski, żwiry. Gliny zwałowe zostały utworzone wskutek bezpośredniej działalności lądolodu, charakteryzują się brakiem warstwowania. Składają się z luźnych cząstek ilastych, piaszczystych i żwirowych oraz z różnej wielkości głazów. Osady wodnolodowcowe zawierają materiał wysortowany i warstwowany. W północnej i środkowej Polsce osady te tworzą zwartą pokrywę o miąższości od 150 do 200 m.

Formy rzeźby glacjalnej ulegają procesom denudacyjnym. Na podstawie stopnia zachowania tych form wyróżniamy:

• rzeźbę młodoglacjalną - związaną z najmłodszym zlodowaceniem, osady i formy polodowcowe są widoczne i dobrze zachowane, np. pojezierza, niziny nadmorskie.
• rzeźbę staroglacjalną - występuje na przedpolu zlodowacenia północnopolskiego, osady i formy starszych glacjałów uległy silnemu przekształceniu i złagodzeniu, zachowały się w formie szczątkowej, np. niziny środkowopolskie.

Górskie formy polodowcowe

 Formy erozyjne działalności lodowców

Cyrk (kar, kocioł)- półkolista lub podłużna nisza powstała na obszarze pola firnowego w wyniku erozji i wietrzenia mrozowego; od strony stoku górskiego otoczona jest stromymi ścianami, a od strony doliny skalistym progiem. w dnie jego występują jeziora np. Czarny Staw, jeziora w Dolinie Pięciu Stawów.

Dolina Pięciu Stawów

Dolina U-ksztaltna - występuje poniżej cyrków, ma wydłużony kształt. W czasie zlodowacenia była wypełniona przez lód tworzący jęzor lodowcowy. Dno jest prawie płaskie, zbocza strome. Przykłady dolin polodowcowych: Dolina Roztoki, Dolina Rybiego Potoku.

Dolina Roztoki

Dolina zawieszona(wisząca) - boczna dolina polodowcowa, której wylot znajduje się wysoko nad dnem właściwej doliny.
Wygłady lodowcowe - powierzchnie litych skał wygładzone wskutek erozji lodowca.

Wygład lodowcowy w Dolinie Roztoki

 

 

 

 

 

 

Akumulacyjne formy działalności lodowców

Moreny - materiał skalny gliniasto - gruzowy transportowany o osadzany przez jęzor lodowcowy. W czasie dłuższego postoju lodowca przed jego czołem występuje morena czołowa - materiał pochodzi głównie z niszczenia podłoża oraz stoków górskich. Po obu stronach jęzora z ostrokrawędzistych okruchów skalnych usypywały się moreny boczne. pomiędzy dwoma jęzorami powstawała morena środkowa. Wytapiający się lodowiec odsłaniał morenę denną, która pokrywała dno doliny.
Mutan (braniec, barani łeb, bochen skalny) podłużny garb lub pagórek o wygładzonych lub porysowanych powierzchniach.

Dolina Świstowa. A- rynna lodowcowa; B- muton; C - nunatak

Zadania dodatkowe
1. Jakie obszary Polskie nigdy nie zostały objęte zlodowaceniami?
2. Na podstawie mapy w atlasie podaj nazwy pradolin, w których płyną: Warta, Odra, Noteć i 
    Wieprz.
3. Wskaż na mapie obszary występowania pokryw lessowych w Polsce.