Zlodowacenia w Polsce

Pod koniec neogenu nastąpiły gwałtowne zmiany klimatyczne o zasięgu globalnym. Na Półwyspie Skandynawskim utworzył się lądolód, który zaczął się stopniowo rozprzestrzeniać w kierunku południowym i południowo-zachodnim. Jego zasięg zmieniał się w zależności od warunków klimatycznych. Podczas ochłodzenia - glacjału powiększał swój obszar. W okresie ocieplenia - interglacjału zasięg lądolodu zmniejszał się.

Zlodowacenia i ich zasięgi

• Zlodowacenie podlaskie (Narwi) najstarsze, o stosunkowo niewielkim zasięgu. Objęło ono: NE Polskę, NE część Pojezierza Wielkopolskiego, Nizinę Mazowiecką i Polesie Lubelskie. Trwało około 1200 - 950 tys. lat temu.
• Zlodowacenie południowopolskie (krakowskie, Sanu) miało największy zasięg i obejmowało prawie cały obszar Polski, z wyjątkiem Sudetów i Karpat, w których tworzyły się lodowce górskie. Trwało około 730 - 430 tys. lat temu.
• Zlodowacenie środkowopolskie (Odry) dotarło do N krawędzi wyżyn i Przedgórza Sudeckiego. Trwało około 300 -170 tys. lat temu.
• Zlodowacenie północnopolskie (Bałtyckie, Wisły) obejmowało obszar północnej Polski. W Tatrach i Karkonoszach występowały lodowce górskie. Trwało około 115 - 12 tys. lat temu

Charakterystyczne formy rzeźby polodowcowej.

W wyniku akumulacyjnej i erozyjnej działalności lądolodu oraz wód pochodzących z jego topnienia powstały różnorodne formy rzeźby terenu.

Wzgórza Szymbarskie

 Moreny czołowe kształtowały się w miejscach dłuższego postoju lądolodu jako rezultat nanoszenia materiału skalnego przed jego czoło w wyniku wytapiania.Miały kształt wzgórz, grzęd, wałów ciągnących się równolegle do czoła lądolodu. Na Niżu Polskim tworzą najwyższe wzniesienia : Wieżyca (329 m n.p.m.); Dylewska Góra (312 m n.p.m.), Szeskie Wzgórza (309 m n.p.m.).

Moreny denne powstały z materiału skalnego pochodzącego z niszczenia podłoża i materiału wytopionego z lądolodu, transportowanego w jego dolnej części. Po stopieniu odsłaniają się w postaci lekko falistych równin z  niewielkimi wyniesienia.  Znajdują się na północ wałów moren czołowych.

Trygław

Eratyki (głazy narzutowe) przeniesione z odległych terenów bloki skalne różnej wielkości.

jezioro wytopiskowe

 Wytopisko - zagłębienie utworzone po wytopieniu się bryły lodu tkwiącego w osadach polodowcowych.
Oczko - małe przeważnie okrągłe jezioro, powstałe w zagłębieniach po wytopieniu się brył martwego lodu.

Jeziora morenowe powstawały w zagłębieniach moreny dennej. Mają urozmaiconą linię brzegową i niewielką głębokość: np. Śniardwy, Mamry.

Jezioro Raduńskie

Rynny -  podłużne formy powierzchniowe, powstające pod powierzchnią lądolodu na skutek erozyjnej działalności wód płynących szczelinami. Są to prostolinijne lub lekko kręte zagłębienia dość wąskie i długie o stromych wysokich krawędziach. Jeziorami rynnowymi są m.in.: Gopło, Jezioro Drawskie, Jezioro Raduńskie.

kem

Kemy- pagórki o okrągłym lub podłużnym kształcie i stromych stokach. Powstały one pod bryłami martwego lodu albo pomiędzy nimi w następstwie akumulacyjnej działalności wód polodowcowych.

oz

Ozy - kręte wały o stromych stokach, niekiedy długie na kilka km. Wytworzyły się jako rezultat akumulacyjnej działalności wód, spływających krawędziami, tunelami i szczelinami lądolodu.
Drumliny  - niskie, owalne wzgórza o podłużnym, asymetrycznym profilu- jeden stok bardziej stromy.

drumliny

Sandr - rozległy, bardzo płaski stożek napływowy, zbudowany z materiałów osadzonych i wypłukanych przez wody pochodzące z topnienia lądolodu. Powstaje podczas cofania się lub postoju lądolodu na jego przedpolu.
Pradolina - szerokie obniżenie o płaskim dnie. Powstała w czasie postoju lądolodu na jego przedpolu w wyniku działalności wód polodowcowych i wód rzecznych płynących z południa.

 Formy terenu powstające na przedpolu lądolodu

Obszar leżący na przedpolu lądolodu charakteryzował się nieco łagodniejszym klimatem. Dominującymi tu procesami były: wietrzenie mrozowe, powstawanie wieloletniej zmarzliny i lodu gruntowego, procesy stokowe, działalność wiatru, wód roztopowych i śniegu. Procesy te powodowały niszczenie i złagodzenie wcześniej powstałych form polodowcowych. Powstały wówczas: wydmy śródlądowe, pokrywy lessowe i gołoborza.
Wydmy śródlądowe - powstały w wyniku akumulacyjnej działalności wiatru. Można je spotkać  m.in. na obszarze Kotliny Sandomierskiej, Puszczy Kampinoskiej.
Pokrywy lessowe. Less jest skałą osadową składającą się głównie z pyłu kwarcowego. Wiatr wiejący od lądolodu wywiewał z moren czołowych drobny pył, osadzając go w innym miejscu w formie lessu. ( Wyżyna Lubelska, Wyżyna Sandomierska, Roztocze, Niecka Nidziańska)
Gołoborza - powstawały w górach. Wietrzenie mrozowe powodowało niszczenie litych skał na ostrokrawędziste bloki. Część bloków skalnych pod wpływem grawitacji osypywała w dół stoku, tworząc rumowisko.

Utwory (osady) lodowcowe

Do osadów lodowcowych zaliczamy: gliny zwałowe i osady wodnolodowcowe: iły, mułki, piaski, żwiry. Gliny zwałowe zostały utworzone wskutek bezpośredniej działalności lądolodu, charakteryzują się brakiem warstwowania. Składają się z luźnych cząstek ilastych, piaszczystych i żwirowych oraz z różnej wielkości głazów. Osady wodnolodowcowe zawierają materiał wysortowany i warstwowany. W północnej i środkowej Polsce osady te tworzą zwartą pokrywę o miąższości od 150 do 200 m.

Formy rzeźby glacjalnej ulegają procesom denudacyjnym. Na podstawie stopnia zachowania tych form wyróżniamy:

• rzeźbę młodoglacjalną - związaną z najmłodszym zlodowaceniem, osady i formy polodowcowe są widoczne i dobrze zachowane, np. pojezierza, niziny nadmorskie.
• rzeźbę staroglacjalną - występuje na przedpolu zlodowacenia północnopolskiego, osady i formy starszych glacjałów uległy silnemu przekształceniu i złagodzeniu, zachowały się w formie szczątkowej, np. niziny środkowopolskie.

Górskie formy polodowcowe

 Formy erozyjne działalności lodowców

Cyrk (kar, kocioł)- półkolista lub podłużna nisza powstała na obszarze pola firnowego w wyniku erozji i wietrzenia mrozowego; od strony stoku górskiego otoczona jest stromymi ścianami, a od strony doliny skalistym progiem. w dnie jego występują jeziora np. Czarny Staw, jeziora w Dolinie Pięciu Stawów.

Dolina Pięciu Stawów

Dolina U-ksztaltna - występuje poniżej cyrków, ma wydłużony kształt. W czasie zlodowacenia była wypełniona przez lód tworzący jęzor lodowcowy. Dno jest prawie płaskie, zbocza strome. Przykłady dolin polodowcowych: Dolina Roztoki, Dolina Rybiego Potoku.

Dolina Roztoki

Dolina zawieszona(wisząca) - boczna dolina polodowcowa, której wylot znajduje się wysoko nad dnem właściwej doliny.
Wygłady lodowcowe - powierzchnie litych skał wygładzone wskutek erozji lodowca.

Wygład lodowcowy w Dolinie Roztoki

 

 

 

 

 

 

Akumulacyjne formy działalności lodowców

Moreny - materiał skalny gliniasto - gruzowy transportowany o osadzany przez jęzor lodowcowy. W czasie dłuższego postoju lodowca przed jego czołem występuje morena czołowa - materiał pochodzi głównie z niszczenia podłoża oraz stoków górskich. Po obu stronach jęzora z ostrokrawędzistych okruchów skalnych usypywały się moreny boczne. pomiędzy dwoma jęzorami powstawała morena środkowa. Wytapiający się lodowiec odsłaniał morenę denną, która pokrywała dno doliny.
Mutan (braniec, barani łeb, bochen skalny) podłużny garb lub pagórek o wygładzonych lub porysowanych powierzchniach.

Dolina Świstowa. A- rynna lodowcowa; B- muton; C - nunatak

Zadania dodatkowe
1. Jakie obszary Polskie nigdy nie zostały objęte zlodowaceniami?
2. Na podstawie mapy w atlasie podaj nazwy pradolin, w których płyną: Warta, Odra, Noteć i 
    Wieprz.
3. Wskaż na mapie obszary występowania pokryw lessowych w Polsce.

Morze Bałtyckie

Parametry Bałtyku
Powierzchnia	415 266 km2
Powierzchnia zlewiska	1 721 238 km2
Objętość morza	21 721 km2
Rozciągłość południkowa morza	ponad 1 500 km
Rozciągłość równoleżnikowa morza	około 650 km
Rozciągłość południkowa zlewiska	ponad 2260 km
Długość linii brzegowej	ponad 15 000 km
Rozciągłość równoleżnikowa zlewiska	około  1 700 km
Głębokość maksymalna – Głębia  Landsort	459 m
Średnia głębokość	52,3 m
Średnie zasolenie	7,8%0
Roczny dopływ wody słonej	430 km3
Roczny dopływ wody słodkiej	670 km3
Pełna wymiana wody	średnio co 42 lata

17% powierzchni Europy leży w zlewisku Morza Bałtyckiego. Żyje tu przeszło

140 mln ludzi, koncentruje się 15% światowej produkcji przemysłowej i

około 22% handlu.  Obszar ten obejmuje terytoria 14 państw, z których 9 ma  bezpośredni dostęp do morza. Morze Bałtyckie jest morzem śródlądowym, o stosunkowo niewielkiej powierzchni. Należy do zlewiska Oceanu Atlantyckiego.

Jest połączone z Morzem Północnym przez wąskie i dość płytkie cieśniny:

Wielki Bełty, Mały Bełt i Sund – określane jako cieśniny duńskie. 

Narodziny Bałtyku

Bałtyk jest morzem młodym, które zaczęło się formować po ustąpieniu lądolodu skandynawskiego. W swojej historii kilkakrotnie tracił połączenie z oceanem, stając się jeziorem. Około 12 tys. lat temu na przedpolach lądolodu powstał słodkowodny zbiornik nazwany Bałtyckim Jeziorem Lodowym. Koniec jeziora nastąpił prawie 2 tys. lat później, kiedy czapa lodowa na skutek ocieplania się klimatu zmalała. Dotychczasowe jezioro połączyło się z oceanem.  Powstało Morze Yoldiowe. W słonej, zimnej wodzie masowo rozwijał się małż Yoldia Arctic, stąd  jego nazwa. Morze to przetrwało zaledwie kilkaset lat. Około 9 – 8 tys. lat temu lądolód prawie całkowicie zanikł. Obszar dzisiejszej Skandynawii zaczął się podnosić, zamykając połączenie z Morzem Północnym. Bałtyk ponownie stał się jeziorem, w literaturze naukowej nazywany Jeziorem Ancylusowym. W jego faunie  dominował ślimak Ancylus fluviatilis. Postępujące ocieplenie i stopnienie się pokrywy lodowej sprzyjało podnoszeniu się poziomu oceanu światowego. Jezioro ponownie zmieniło się w morze , a wielka transgresja dała początek Morzu Litorynowemu ( od ślimaka Littorina littorea). Zaczęły wówczas powstawać pierwsze wyspy, które  z czasem przekształcały się piaszczyste półwyspy , zwane kosami. Około 4 tys. lat temu powierzchnia morza zaczęła się zmniejszać na skutek  dalszego podnoszenia się lądu.  Obecny kształt morza uformował się około 2 tys. lat temu. Współczesny etap rozwoju Bałtyku zwany jest Morzem Mya. Nazwa pochodzi od powszechnie tu żyjącego małża Mya arenaria.

Historia Bałtyku 

Cechy fizyczno-geograficzne Morza Bałtyckiego 

Linia brzegowa i typy wybrzeży.

Bałtyk ma bardzo urozmaiconą linie brzegową, tworzącą liczne zatoki, półwyspy i wyspy. Występują tu zarówno strome brzegi – klify jak i płaskie, piaszczyste wybrzeża zalewowo-mierzejowe. W części północnej występują wybrzeża szerowe, powstałe w wyniku zatopienia przez morze obszaru polodowcowego w licznymi wzniesieniami.

Dzika plaża    /autor: abstrakcja-4/

Klif / autor: bah77foto/

  

Głębokość

Bałtyk jest płytkim morzem szelfowym, 80% jego dna leży na głębokościach 50 – 100 m, a 2 % poniżej 200 m. Średnia głębokość wynosi nieco ponad 52 m. Dno morza ma urozmaiconą rzeźbę. Obszary o znacznych głębokościach nazywane są basenami (np. Basen Gotlandzki) lub głębiami – np. Głębia Gdańska. Obszary dna o niewielkiej głębokości nazywane są ławicami, np. Ławica Słupska.

Zasolenie

Bałtyk jest morzem słonawym, przeciętne zasolenie górnych warstw wody wynosi 7 – 8 ⁰/₀₀. Zasolenie morze zmienia się w miarę przesuwania się w kierunku wschodnim i północnym. Największe zasolenie występuje w cieśninach duńskich około 18-20 ⁰/₀₀, najmniejsze w Zatoce Botnickiej i Zatoce Fińskiej – 2-3⁰/₀₀. Jeszcze mniejsze zasolenie jest w wodach zalewów, np. w Zalewie Szczecińskim – 1⁰/₀₀.  Niewielkie zasolenie jest efektem: małego parowania, dopływu znacznej ilości wody słodkiej ( woda rzeczna i opadowa), niewielkiego napływu wód słonych z Morza Północnego. Zasolenie wzrasta wraz z głębokością. Spowodowane jest to przemieszczaniem się na różnych głębokościach dwóch odmiennych rodzajów wód: dołem przesuwają się od cieśnin duńskich w głąb Bałtyku  niewielkie ilości słonej wody z Morza Północnego, górą odpływają wody o niewielkim zasoleniu

Falowanie i pływy morskie.

Pływy na Bałtyku są niezauważalne, wynoszą od Kiku do kilkunastu cm. Wysokość fal spowodowanych wiatrem osiąga 2 – 3 m. Podczas przeciętnego sztormu powstaje fala wysokości 4-5 m i długości 60-80 m; największe z nich mogą osiągać wysokość do 9 m.

Termika

Temperatura wody kształtuje się pod wpływem: temperatury powietrza, przenikania promieniowania słonecznego w głąb morza, w niewielkim stopniu wlewów oceanicznych, opadu atmosferycznego i dopływu rzecznego w strefie brzegowej. Najwyższa temperatura warstwy powierzchniowej wód przybrzeżnych wynosi w lipcu i sierpniu średnio 23-25⁰ C, a najniższa temperatura wód otwartego morza – w styczniu i lutym 2⁰ C, u wybrzeży 0⁰ C. Średni przebieg temperatury kształtuje się od 1₀ C (luty) do 17-19⁰ C (lipiec, sierpień).  W przebiegu rocznym, od lutego do sierpnia temperatura powietrza jest nieco większa niż temperatura wody, a od września do stycznia temperatura wody jest nieco wyższa niż temperatura powietrza. W głębszych warstwach temperatura wody wynosi 3-4⁰ C.  W zimie północna i wschodnia część morza zamarza. Pokrywa lodowa w Zatoce Fińskiej i Zatoce Botnickiej utrzymuje się od października do maja. U wybrzeży polskich zlodzenie jest niewielkie, zjawiska lodowe pojawiają się w styczniu. Na wodach otwartego morza w okresie zimowym powstaje kra o grubości około 50 cm.

Świat roślinny i zwierzęcy

Bałtyk jako morze słonawe cechuje stosunkowo niewielka liczba gatunków, które przystosowały się do znacznych zmian zasolenia i temperatury wody. Gatunki te są bardzo wrażliwe na zanieczyszczenie wody.

W Bałtyku występują dwie grupy roślin: rośliny planktonowe, mikroskopowe, biernie przenoszone przez wodę oraz rośliny bentosowe, osiadłe, przytwierdzone na stałe do podłoża. Wśród fitoplanktonu występują: okrzemki, zielenice, sinice i wiciowce. Roślinność denna bytuje najczęściej na przybrzeżnym podłożu skalnym i zacisznych zatokach, gdzie tworzą rozległe łąki podwodne. Należą do nich:  m. in. zielenice, brunatnice, krasnorosty, trawa morska, rdestnica grzebieniasta, zamętnica błotna, rupia morska.

Kępa Redłowska /autor c.kapturek/

 Niski stopień zasolenia wód sprawia, że w Bałtyku żyją zarówno gatunki morskie i słodkowodne. Ssaki reprezentowane są przez fokę szarą,  pospolitą, obrączkowaną oraz morświna. Z ryb występują głównie: dorsze,  śledzie, szproty, płastugi. Z ryb wędrownych spotkać można: węgorza, łososia i trocie. Inne gatunki ryb występujące w morzu to; kur, matela, babka, tosza, dennik, wężynka i in. Zooplankton reprezentują: jamochłony, wioślarki, widłonogi, wrotki i in. 

Dorsz 
Łosoś i troć 
Węgorz 

Zasoby mineralne

Do najważniejszych zasobów mineralnych zaliczany: złoża ropy naftowej i gazu ziemnego, bursztyny, piasek i żwir.

Zanieczyszczenie

Morze Bałtyckie należy do najbardziej zanieczyszczonych mórz. Źródłem zanieczyszczeń są ścieki przemysłowe i komunalne, rzeki, odpady, wiercenia w poszukiwaniu złóż surowców mineralnych. Zagrożeniem dla wód są zatopione w morzu pojemniki z gazami bojowymi i innymi materiałami toksycznymi w czasie i po drugiej wojnie światowej.

Zanieczyszczenia 

Zadanie dla zainteresowanych.

1.      Przedstaw znaczenie przyrodnicze Morza Bałtyckiego dla Polski.

2.      Wyjaśnij, dlaczego woda w Bałtyku ma niskie zasolenie.

3.      Wyjaśnij przyczyny zanieczyszczeń wód Bałtyku.

MATERIAŁY DODATKOWE
  Morze Bałtyckie

Ukształtowanie powierzchni Polski

Powtórzenie

Formy terenu;

·         Formy wypukłe – grzęda, grań, grzbiet, góra, pagórek, wzgórze

·         Formy wklęsłe   -  dolina, kotlina, cyrk lodowcowy, żleb

·         Formy płaskie    -  równina

http://p-toklowicz.republika.pl/wklesle.html


http://p-toklowicz.republika.pl/wypukle.html 

Formy ukształtowania powierzchni

Formy ukształtowania powierzchni powstały w wyniku jednoczesnego działania różnych procesów rzeźbotwórczych.  Wysokość bezwzględna i wysokości względne są podstawą do ich wyróżnienia. Do tych form zaliczamy: niziny, wyżyny, góry, depresje, kryptodepresje.

Niziny to obszary wzniesione ponad poziom morza do wysokości 300 m n.p.m.  Zależnie od różnic wysokości mogą mieć charakter równin, terenów falistych lub pagórkowatych.

Wyżyny wznoszą się powyżej 300 m n.p.m., o małych różnicach wysokości względnych. Mają krajobraz falisty lub pagórkowaty, często również równinny.

Góry charakteryzują się dużymi różnicami wysokości względnych (ponad 300 m) oraz znacznym nachyleniem stoków.

Depresja – teren lądowy  położony poniżej poziomu morza.

Kryptodepresja, ukryta depresja to depresja pokryta wodami jeziora, dno jeziora znajduje się poniżej poziomu morza.

Cechy ukształtowanie powierzchni Polski:

•  przewaga obszarów nizinnych – obszary położone poniżej 200 m n.p.m. zajmują około 75% powierzchni; a  91% powierzchni nie przekroczyła 300 m n.p.m.;
•   średnia wysokość wynosi 173 m n.p.m.;
•  2,5% powierzchni zajmują góry;
•  najniższej położone miejsce znajduje się w pobliżu Raczek Elbląskich – 1,8 m p.p.m.
•   najwyżej położony punkt – Rysy osiągające 2499 m n.p.m.;
• najgłębsza kryptodepresja to dno jeziora Miedwie znajdujące się na głębokości 29 m p.p.m. ;
•   powierzchnia nachylona jest w kierunku północno-zachodnim;
•  pasowy układ form rzeźby terenu – 6 pasów rzeźby o przebiegu równoleżnikowym.

Równoleżnikowe pasy rzeźby terenu z N – S

Pas pobrzeży (pas obniżeń) – obejmuje obszary nadmorskie o niewielkich wysokościach bezwzględnych z wybrzeżami mierzejewo-zalewowymi i klifowymi. Teren lekko falisty z jeziorami przybrzeżnymi, z równinami aluwialnymi, powstałymi w wyniku akumulacji osadów rzecznych Wisły i Odry.

 Pas pojezierzy (pas wyniesień) – zróżnicowany krajobraz ukształtował lądolód. Występują tu liczne wzgórza morenowe oraz jeziora, w tym największe - Śniardwy  i najgłębsze – Hańcza. 

 Pas nizin środkowopolskich (pas obniżeń) – obejmuje płaski obszar, położony na wysokościach nieprzekraczających 300 m n.p.m, o rzeźbie staro glacjalnej. Charakterystycznymi elementami tego pasa to: szerokie, płaskie pradoliny oraz rozległe równiny z rzadko występującymi wzniesieniami.

Nizina Wielkopolska

Nizina Śląska

 Pas wyżyn (pas wyniesień) – obszar położony powyżej 300 m n.p.m. , charakteryzujący się małym zróżnicowaniem wysokości względnych. Bardzo zróżnicowany pod względem budowy geologicznej i rzeźby terenu. 

Pas kotlin podkarpackich (pas obniżeń) -  stanowi naturalne obniżenie miedzy wyżynami a Karpatami. Jest to zapadlisko powstałe podczas orogenezy alpejskiej. Dominują tu rozległe płaskowyże, równiny i szerokie doliny.

San     / Dwernik/

 Pas gór (pas wyniesień) – obszar ten cechują duże wysokości względne. Pas ten obejmuje Sudety i Karpaty oddzielone Bramą Morawską. Karpaty reprezentują różne typy krajobrazu: wysokogórski z ostrymi grzbietami i stromymi stokami w Tatrach oraz  z rozległymi grzbietami porośniętymi lasami i licznymi formami skałkowymi w Beskidach i Pieninach. Sudety o góry zrębowe o licznych kopulastych wzniesieniach i znacznych płaskowyżach.

Ćwiczenia

Dopasuj poniższe nazwy obiektów geograficznych do odpowiedniego pasa rzeźby terenu.    

Śniardwy; Żuławy Wiślane; Roztocze; Łysogóry; 
Brama Krakowska; 
Karkonosze;  Nizina Szczecińska; Wieżyca; 
Mierzeja Łebska; Babia Góra; Bieszczady;  

Kotlina Kłodzka; Kotlina Oświęcimska

 MATERIAŁY DODATKOWE

     
http://edudu.pl/video-uksztaltowanie-powierzchni-polski,33a83d663b8d9fb4be56 
http://geografia.zsz1.edu.pl/prezentacje-on-line/47-geografia-fizyczna-polski/98-uksztaltowanie-
powierzchni-polski